leeservaringen

Ontwenning, Verena Stefan

 

Woorden

daar ging het om; misschien doordat mijn geliefde en ik Clarice Lispector lazen, die zo ongeveer logica bedrijft met woorden; misschien vanwege Krasnahorkai's Satanstango waar zinnen in staan die zo basaal zijn, zo ontdaan van gangbare betekenissen; ja, ergens in die dagen noemde Theo het boek van Verena Stefan, Häutungen zoiets, onthuiden. Het boek dat bij hem indruk maakte, omdat Stefan poogt de woorden te ontdoen van hun geijkte betekenissen en dat er dan eigenlijk geen taal is voor wat je wilt uitdrukken, dat je dan eigenlijk de taal opnieuw uit moet vinden. Stefan legt het met name sexisme in de taal bloot. Dat dit boek op Theo als man zijnde destijds - 1975 - al zoveel indruk maakte vind ik ontroerend. Het boek LIJKT een aanklacht tegen 'de taal van de man' maar is feitelijk een aanklacht tegen taal, die gebezigd wordt door degene die de macht heeft, of degenen die als massa 'de macht van de gewoonte' als waarheid aannemen. Elke rechtgeaarde 

 

feministe uit mijn Udense tijd

had het boek en las het boek, paars met een sobere grijze foto van een lucht. Feitelijk was het vooral het boek van de lesbiënnes, ja, vooral van hen. Maar lesbisch en feministisch liep in mijn Udense kringen aardig gelijk op, maar niet helemaal. Als niet lesbiënne heb ik het boek vaak ter hand genomen, maar net zo vaak weer naar de kringloop gedaan want ergens ´kwam ik er niet door.´ Intrigerend dat ik nu door het enthousiasme van mijn partner het boek weer wilde hebben. Nergens in de tweedehands boekwinkels hier te koop, maar gelukkig wel op internet. Drie euro twintig plus 3,65 verzendkosten. Verpakt in mooi Fries kadopapier. Theo ging er gelijk in lezen, ik ging er gelijk in lezen en ineens zag ik nu de totaal andere ingang - dan dertig jaar geleden - naar het boek, namelijk: wat is taal, hoe kun je iets uitdrukken in taal die niet vastlegt enzovoort. Dit boek van Verena Stefan neemt ons mee naar de jaren dat zij twintiger is, in Berlijn woont en totaal bezet is met Brot ♀ Rosen, woongroepen, studie, aktie, mangeliefden, vrouwgeliefden, parken enzovoort. Toen ik het boek uit had, had ik heel veel zin om Stefan vragen te stellen, met name over het zwartwitte manvrouw denken en hoe ze daar nu over denkt. Ik googlede haar en zag dat zij

 

29 november 2017 

overleden is. In Montreal. Aan de gevolgen van kanker. Zeventig jaar jong dus. Ik ben heel verbaasd over deze coïncidentie. Het maakt het schrijven van deze leeservaring extra bijzonder. Verdomd, Robert Pirsig al dood, nu Verena Stefan ook. Onze rolmodellen verdwijnen. Maar gelukkig niet in hun boeken. Ik google en kom op deze prachtige herdenking van haar op SRF, tekst van Luzia Stettler; twee oude filmpjes waarop we Verena zien in de Berlijnse tijd en veel later, in Canada. 

 

Inleiding

Wie over sexualiteit schrijft - aldus Verena Stefan - komt onmiddellijk in botsing met de bestaande taal. Alle gangbare uitdrukkingen met betrekking tot de coïtus zijn grof en vol minachting voor vrouwen geschreven (naaien, eroverheen gaan, een goeie beurt geven, hem erin rammen enz.). In linkse kringen klinkt het wat anders; daar 'dringt de pik de kut binnen'. Binnendringen? Kut? Welke afstand schept taal tot wat hier eigenlijk gebeurt? Ander voorbeeld. Mensen. De mens en zijn aktiviteiten, zijn gevoelens. Komen vrouwen niet voor in mensen?
"Bij het schrijven 'ben ik op de taal gestuit'. In dit boek heb ik nog niet elk woord kunnen wikken en wegen, ik moest eerst de weg banen, door een stuk eigen geschiedenis van me af te schrijven. Nu kan ik systematisch gaan werken aan het sexisme in de taal, aan een vrouwelijke taal, een vrouwelijke literatuur, en dieper ingaan op het leven tussen vrouwen."

 

Schimmenhuid

heet het eerste hoofdstuk. Lente. Het is haar zevende lente in Berlijn; zeven keer heeft ze de berken zien uitlopen in groen met geel, in fosforlicht uit een andere wereld. Onderweg van de metro naar huis komt ze langs een café. Aan een tafeltje pal aan de straat zitten twee mannen en twee vrouwen; een van de mannen kijkt haar strak aan, Verena kijkt strak terug en dan zegt de man:
"Hé griet, waar heb jij je tieten hangen?"
Verena zou willen slaan, maar ze gaat naar huis zo snel als ze kan, woedend. Thuis knipt ze letters, zoekt ze bij elkaar tot Wanneer komt de dag dat vrouwen? Ze schuift de letters weer in elkaar, beseffend dat die dag pas komt na duizend kleine stapjes. 
Ze beschrijft het geluksgevoel dat haar ineens vroeger vervulde terwijl ze zich in de keuken bij een bak water waste. Werd zo de eerste mens geschapen?
De herinneringen gaan al snel verder naar 'de derde poging die ze doet om ontmaagd te worden, ze is tenslotte al bijna twintig.' Maar eigenlijk vond ze haar lichaam oud, verstopte zich in wijde truien en was alleen in haar fantasie 'goed gebouwd, smal, plat en moeiteloos passend in de confectiematen'.
Bij de tweede poging tot ontmaagd worden zegt de jongen:
"Je hoeft je niet uit te kleden hoor." 
Bij de derde poging 'lukt het' al heeft ze drie dagen pijn en al beschuldigt vriendlief - waar ze dit keer echt verliefd op is - haar ervan 'je hebt geen orgasme gehad.' Ze zegt: wel waar, ik heb er wel een gehad maar ze denkt: wat gaat dit hem aan. (oftewel, verwarring. Universeel zou ik zeggen.) 
Aha, woede kan ook geuit worden. 

 

Op de Wittenbergplatz

staat ze met een volle boodschappentas en een gezinspak toiletpapier voor het stoplicht te wachten; een man die achter haar staat pakt haar (henna)haren in zijn hand en zegt tegen zijn vriend dat ze prima haar heeft. Verena draait zich om, slingert hem de zak wcpapier in zijn gezicht en is opgelucht. Thuisgekomen denkt ze dat het dan  wel buitenlanders zijn - en dat zij een rijke witte vrouw is met een mooi huis - maar dat dit hen geen enkel recht geeft om haar te misbruiken. 
Volgende ervaring: alleen op vakantie naar Griekenland en dan de oprechte opmerking van een taxichauffeur: ongelofelijk, alleen op vakantie en geen zin hebben? Verena schrijft: ik begreep er niets van. Ik had geen sexuele behoeften. Ik wilde vreemde landen zien. 
Laatste ervaring, ze gaat met een Amerikaan naar de bioscoop, gaat mee naar zijn hotelkamer; ze drinken cognac en hij denkt vervolgens dat hij het recht heeft om haar aan te raken. Ze stapt uit het bed, kotst alle cognac eruit en gaat naar huis. 

Dave,

Berlijn. Verliefd. Liefde. Liefde is vaak niet meer dan het verdoezelen van allerlei afhankelijkheden... Liefde is een duizendvoudige verwarring van begeerd zijn en verkracht worden. 'Onder de beschutting van de macht van één man kan ze de dreiging van de andere mannen vergeten, zolang de beschutting duurt'. Een man hebben als tussenpersoon tot de wereld. Ja. Op haar beurt zorgt ze voor Dave, dat wel. Maar 'heeft een man ooit met zachte hand de zorgen van mijn voorhoofd gestreken?'
Nadjenka, Ines, Dave, Samuel. De hoofdpersoon verlaat Dave omdat ze niet het spiegelbeeld wil worden van de verkommering van de mannen (hoe politiek aktief ze ook zijn), ze wil niet haar gevoel, haar pijn, haar gedachten verloochenen als banaal en sentimenteel. 'Ik moest maken dat ik weg kwam.' 'Eerst naar mezelf toegaan.' Stefan stelt dat

 

de eerste kolonisatie

in de geschiedenis van de mensheid de kolonisatie van de vrouwen door de mannen was.... Al zijn we in het westen minder afhankelijk dan elders, 'zelfs overdag kunnen we niet ongehinderd op straat lopen, niet alleen het bos in gaan.'
Ze ontmoet de hartelijke mens Samuel. Prachtige beschrijving van het stuntelige gedoe als ze eenmaal de veilige kroeg hebben verlaten. Ze worden twee kameraden, een man en een vrouw, die elkaar weer ontmoeten in de keuken van de Berlijnse commune. Ze heeft een vage verhouding met de getrouwde Nadjenka, die in de Bondsrepubliek woont. Stefan deelt huis en sex met Samuel, heeft haar eigen werk, heeft haar eigen vrouwenacties en is geboeid door wat vrouwen uitstralen. Ja, misschien is bladzijde 54 wel de mooiste van het boek. Stefan beschrijft hoe ze bij Nadjenka op bezoek is. Ze gaan wandelen, de velden in. Wind is daar, lucht, bomen, er zijn dieren onderweg die ze kent. Ze zitten samen in de keuken, ze vertellen elkaar van alles en intussen snijdt Nadjenka de groente. Hoe deze vrouw een ui in haar hand houdt, weegt, het gevoel van de ui 'achter kan laten in haar hand'.  Een openbaring voor de aktievrouw Verena Stefan. Ze wil niet meer een twee eenheid - schijn - vormen met Samuel, trekt in een vrouwenwoongroep, gaat apart leven. Samuel wil/kan eigenlijk niet zonder haar, hun gesprekken en pogingen zijn uiterst herkenbaar en ontroerend. Analyse van Stefan: ik trok zijn leefwereld in en liet de mijne achter. Dat wil ze niet meer. 'Ik leid een ander leven en spreek een andere taal, ik voel hoe mijn behoefte aan iets gemeenschappelijks afneemt, ik wou dat ik wist wat we die drie jaar eigenlijk gedaan hebben, waar ik me voor ingezet heb. Huilbuien. En dan NEE leren zeggen met als voorlopers de zinnetjes

 

eigenlijk... heb ik niet

weet je, ik vind dat, ik wil alleen maar zeggen, ik bedoel gewoon, begrijp je wat ik bedoel? 'Sexualiteit was een overblijfsel van voorbije jaren geworden, ik bevond me al in een toestand dat mijn gevoelens uitgeput raakten, de liefde brokkelde af, de kruimels vormden een spoor achter me, een laatste teken van de oude wereld. Ik hield op, me aan mannen vast te houden. Veranderingen vinden echt plaats, 

 

hier en nu, niet pas op dag 'x'

Het spektrum van de individuele mens is ook door links op de achtergrond geschoven. 'Met mij gaat hij naar bed, praten en denken doet hij met anderen.' 'De oude scheiding was niet opgeheven. De taal van ons lichaam was niet een uitbreiding van onze verbondenheid, maar onze enige mogelijkheid om elkaar te ontmoeten. Uit onvermogen tot spreken en angst voor emoties trokken we ons terug in erotiek en sexualtiteit'. 'Tot aan dat ene halve uur midden in de nacht zijn we van elkaar gescheiden, is er nauwelijks iets gemeenschappelijks in ons leven. Dat maakt het gemeenschappelijk orgasme zo dringend, het moet ons het gevoel geven dat we bij elkaar horen, dat ons heel veel bindt. Het orgasme is opgeblazen, het heeft de sexualiteit platgedrukt. Vaak is het het enige wat ervan over gebleven is. Het doet ons al het andere vergeten, tot en met de vraag wat een orgasme eigenlijk is, en wat het voor het kontakt tussen mensen zou kunnen betekenen.' Helaas

 

ook de vrouwencommune 

houdt na een jaar geen stand meer. 'Verlaten staat het huis nu in de stad, geen van de drie vrouwen wil er eigenlijk binnengaan en blootleggen wat er in de achtergelaten leefruimtes huist' (same as for men dus, mee eens Verena). Ze vindt andere woonruimte, werkt overdag in het ziekenhuis, schrijft en denkt 's nachts, begint zich aarzelend door de aantekenschriften van de afgelopen tien jaar te ploegen. Nieuwe groepen, nieuwe akties en hoe je jezelf tegen teveel daarvan beschermt? Ze krijgt een verhouding met een vrouw, Fenna. 'We bevonden ons in een leegte. We wilden niet imiteren, maar uit onszelf, vanuit de erotische grondstof tussen ons, nieuwe wegen en handelingen vormen.' De leegte werkte verwarrend. De zin op bladzijde 82 - gezegd door Verena tegen een andere vrouw - hoorde ik vroeger vaak zeggen door vriendinnen met lesbische verhoudingen:
"Als ik bij een andere vrouw ben ervaar ik iets over mezelf."
Leuk om die zin hier te lezen en leuk om weer daaraan terug te denken dat ik dan altijd zei/dacht: de partner (in hun geval een vrouw, in mijn geval een man) is ALTIJD zozeer de ander. Het 'gelijke' leek me een schijn'gelijkheid'. Deze lijn wordt nog even doorgetrokken in het gesprek tussen Verena en andere vrouw: 'In de eeuwen van mannenheerschappij zijn penis en werktuigen... wapens geworden; martelen en doden is hun houding tegenover alles wat leeft.' (oef, staat er in mijn boek naast deze zin. Erg kort door de bocht). Het is heel mooi hoe Stefan de toenadering tussen

 

Fenna en haar beschrijft,

het bij elkaar slapen, het elkaar verkennen, de schroom afleggen. De afzonderlijke delen van het lichaam worden een heel lichaam, borsten, bekken, rondingen, plooien, lippen. Plezier. Borsten tegen een ander lichaam voelen dansen enzovoort. Prachtig. Zoals Verena Stefan zegt op bladzijde 97: In de tijd dat wij elkaar één keer kusten had zich vroeger een coitus afgespeeld en stond ik al weer aangekleed buiten. Met Fenna komt het ook tot een einde althans, niet tot een vaste verbinding. 'We ontglippen elkaar. Steeds de keuze tussen ons tweeën en ons werk - en ook dat weer dubbel - want als ons werk ons zou ontglippen, dan namen de gevaren van een tweepersoons liefdesgeschiedenis weer toe.' Woede, wanhoop.  

 

Nadjenka, Fenna, Cloe,

vakantie op het Noord-Duitse platteland, ruimte, zon, bomen. Schrijven, nieuwe woorden scheppen, begrippen uitkiezen, anders schrijven, ze anders gebruiken. 'Uit mijn dichtgemetselde hoofd valt zo nu en dan een woord.' Het laatste hoofdstuk 'Granaatappelvrouw' beschrijft (denk ik) het alter ego van Verena Stefan: Cloe. Deze is thuisgekomen van het Noord-Duitse platteland. Een boek aan het schrijven. 'zodra de indrukken en gedachten in mij rondvliegen, ik nadenk over transportwegen naar mijn hoofd, zijn ze al vervreemd. Ik moet ze naar mijn hoofd toe leiden zodat ik ze met herkenbare signalen via mijn mond naar buiten kan brenen, zodat anderen er iets van kunnen begrijpen. De vele verwerkings- en vervreemdingsprocessen moeten zo verlopen dat de signalen die vanuit mijn hoofd in de schrijfmachine terecht komen, in een andere vorm zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke belevenis komen'.... 'De laatste tijd leek het haar zo zinloos om met iemand over haar boek te praten, de kommentaren vermenigvuldigen alleen maar de kringen van leegte om haar heen. Stilte was neergedaald over het veld van haar geschiedenis. Van de dingen waaraan ze werkte kwamen bijna geen aanwijzingen meer. Zelfs de letters waaiden haar nu af en toe een kou toe die ze niet vermoed had. Ingevroren stonden ze om haar heen.' 

 

Ontwenning,

het boek uit 1975 heeft mij nu, meer dan veertig jaar later, geboeid van het begin tot het einde. Verena Stefan analyseert de man/vrouw verhouding maar feitelijk analyseert ze elke verkalking en poogt zij uit die vastleggende taal te breken. Intelligent. Bruisend. Totaal persoonlijk. Prachtig boek, Häutungen. Ontwenning dekt de Duitse titel niet. Vervellen? Vervelling?